Wady wymowy lub inaczej – zaburzenia artykulacji polegają na nieprawidłowej, odbiegającej od normy realizacji głosek. W logopedii określa się je terminem dyslalia. Obok opóźnionego rozwoju mowy, są one jedną z najczęstszych przyczyn zgłaszania dziecka do logopedy.
Głoski pojawiają się u każdego dziecka w określonym porządku. Jest to uwarunkowane między innymi prawidłowym rozwojem zmysłu słuchu oraz doskonaleniem sprawności aparatu artykulacyjnego. Badacze rozwoju mowy dziecka, na podstawie wieloletnich obserwacji ustalili kolejność pojawiania się głosek na tle rozwoju mowy. Jak to wygląda?
Najwcześniej, bo już u niemowlęcia pojawiają się samogłoski /a/, /o/, /u/, a następie /e/, /i/, /y/. Samogłoski te słyszalne są w wokalizacjach dziecka. Kilkumiesięczne niemowlę gaworząc w sylabach powtarza głoski /p/, /b/, /m/ z których później powstają proste wyrazy takie jak mama czy baba.
Dzieci dwuletnie, mają całkiem spory zasób głosek, poza samogłoskami usłyszymy u nich: /p/, /b/, /m/, /t/, /d/, /k/, /g/, /h/, /w/ oraz głoski z szeregi ciszącego /ś/, /ź/, /ć/, /dź/. Z uwagi na to, iż przyrost głosek w tym wieku jest znaczny, często pojawiają się u nich takie zjawiska jak opuszczanie głosek (najczęściej na początku i na końcu wyrazu) zastępowanie jednej głoski inną, przestawki głosek a nawet ich reduplikacje. Powyższe sytuacje należą do zjawisk rozwojowych u dwulatków, niekiedy pojawiają się jeszcze na początku 3 r.ż.
Do zasobu fonetyczno-fonologicznego trzylatka dołączają się głoski szeregu syczącego, czyli /s/, /z/, /c/, /dz/. Początkowo, mogą być jeszcze zastępowane ich miękkimi odpowiednikami, tj. /ś/, /ź/, /ć/, /dź/ jednak dziecko czteroletnie realizuje je poprawnie. Dzieci w wieku przedszkolnym – między 4 a 6 rokiem życia opanowują najtrudniejsze artykulacyjnie dźwięki – głoski dziąsłowe /sz/, /ż/, /cz/, /dż/ oraz głoskę /r/. Umiejętności w zakresie motoryki dużej i małej, jakie opanowują dzieci do tego wieku przekładają się również na wytworzenie precyzyjnych układów artykulacyjnych dla najtrudniejszych głosek.
Tak przedstawia się porządek opanowywania głosek w normie. Odstępstwa od tego porządku, a więc brak określonej głoski w danym wieku lub zastępowanie jej dźwiękiem, który nie występuje w naszym systemie językowym będzie zjawiskiem patologicznym. Ponieważ wady wymowy mogą przyjąć różne postacie, w zależności od tego, jaka głoska lub głoski są nieprawidłowo realizowane, szczegółowy podział zaburzeń prezentuje się następująco:
Rotacyzm – wadliwa realizacja głoski /r/, która może przyjąć postać zastępowania tej głoski głoską /l/ lub /j/, może być artykułowana z udziałem krtani lub języczka podniebiennego, co stanowi deformację głoski.
Sygmatyzm – wadliwa realizacja głosek dentalizowanych, obejmujących trzy szeregi: szumiący /sz/, /ż/, /cz/, /dż/, syczący /s/, /z/, /c/, /dz/ i ciszący /ś/, /ź/, /ć/, /dź/.
Nieprawidłowości artykulacyjne polegają głównie na tym, iż głoski z poszczególnych szeregów zastępowane są między sobą lub ulegają deformacjom, czyli artykułowane są np. międzyzębowo. Taka nieestetyczna wymowa zwraca uwagę otoczenia, ogranicza wyrazistość wypowiedzi.
Kappacyzm, gammacyzm – zniekształceniu ulega artykulacja głosek /k/, /g/ oraz /h/, najczęściej zastępowanych głoskami /t/ i /d/.
Betacyzm – nieprawidłowa artykulacja głosek /p/ i /b/.
Tetacyzm – nieprawidłowa artykulacja głosek /t/, /d/, /n/.
Nosowanie (rynolalia) – zaburzenie polegające na obecności dodatkowego rezonansu nosowego podczas artykulacji głosek. Wada jest łatwo dostrzegana nawet dla niewprawnych uszu.
Szczególnym zaburzeniem realizacji głosek jest mowa bezdźwięczna, polegająca na braku realizacji cechy dźwięczności, w wyniku czego głoski dźwięczne realizowane są jak ich bezdźwięczne odpowiedniki, tj. /w/ jako /f/, /d/ jako /t/, /b/ jako /p/.
W praktyce wiele zaburzeń artykulacji współwystępuje. Kluczowe znaczenie ma uchwycenie przyczyny oraz zadziałanie na nią, aby wywołać normatywne dźwięki.